Het expressionisme

Ontstaan

Het expressionisme is ontstaan als verzet tegen het materialisme van het naturalisme en de reproductie van de werkelijkheid. De expressionistische kunst wilde de waarden van de geest en de ziel herstellen. Aanhangers van het expressionisme ijverden voor een nieuwe, betere sociale mensheid. Hun kunst geeft een duidelijk signaal dat de aanhangers ontevreden zijn met de bestaande toestand.

In de schilderkunst is het expressionisme ontstaan als reactie op het academisme (19^e eeuw). Expressionisten vonden dat aanhangers van het academisme teveel volgens de regels schilderden in plaats van hun eigen waarneming en gevoel te schilderen.

Situering

Het expressionisme is ontstaan in de 20^e eeuw, en dan voornamelijk in de periode 1905- 1940. Het kende zijn ingang in Frankrijk en Duitsland en breidde zich verder uit naar de rest van West-Europa. Berlijn werd het literaire centrum van Europa genoemd.
               

Kenmerken

Literatuur

In de literatuur wordt het geliefde thema van het naturalisme (=de natuur) verdrongen en wordt de grote stad in de schrijnwerpers geplaatst. Expressionistische auteurs belichtten vele facetten van het stadsleven in hun werken, zoals de fabrieken en hun machines, het drukke verkeer, reclame, de massa enzovoort. De expressionistische poëzie legt de nadruk op termen zoals ‘sprong’, ‘spanning’, ‘actie’ en ‘ruimte’.

Een ander belangrijk thema is de kosmische zelfvergroting. Auteurs proberen het essentiële uit te drukken door een bepaald woord te isoleren door de lidwoorden ervan weg te laten.

Fragment uit Verzamelde Gedichten

De maan, die toornig uwe flanken teistert,
Wier stralen geel striemtrekken langs uw dij

Uit H. van den Bergh, VG, 1979, p. 6

In dit fragment komt het kosmische duidelijk tot uiting: de mens is verbonden met het heelal.

Zoals eerder aangehaald, verzet het expressionisme zich tegen de bourgeoisie en tegen het materialisme. Expressionisten vinden daarentegen de onmiddellijk spontane reactie belangrijker. Zij verkiezen de directe uiting van emoties en ideeën wanneer de mens voor een werkelijkheid komt te staan. Expressionistische auteurs verkiezen eerder spontane ritmiek in plaats van vastgelegde harmonie. Dat verklaart waarom er in de literatuur vaak geïsoleerde woorden voorkomen.

Een belangrijke vertegenwoordiger van het expressionisme in de Nederlandse literatuur is Hendrik Marsman. Voor hem moet poëzie de gevoelens van de mens direct weergeven wanneer die voor een bepaalde werkelijkheid staat. Dat is slechts mogelijk wanneer de geschreven taal snel, koel en soepel is.
Een andere bekende vertegenwoordiger van het expressionisme is de Antwerpse dichter Paul van Ostaijenen. Zijn bekendste gedicht heet “ Marc groet 's morgens de dingen”.

Paul van Ostaeijen

Kunst

Kenmerkend voor de expressionistische schilderkunst is het felle kleurgebruik, de vervormingen en de grilligheid van de composities. Typisch voor expressionistische schilderijen is dat menselijke figuren niet plastisch worden weergegeven, maar tweedimensionaal 'plat’. Dat komt doordat de kunstenaars de ruimtelijkheid van schilderijen negeren, en daarbij ook de perspectiefwetten.
In de schilderkunst spreken we van expressionisme, om aan te geven dat kunstenaars vanuit hun gevoel schilderen, zonder opgelegde wetten omtrent de schilderkunst te volgen. Zij geven abstract hun eigen ervaren werkelijkheid weer en gebruiken hiervoor kleuren die zij op het moment van de vaststelling toekennen aan de gebeurtenis. Zo komt het dat expressionisten vooral schilderen met kleuren die bepaalde emoties, zoals gevaar, felheid, pijn en dergelijke oproepen. De nadruk ligt op de innerlijke expressie van de kunstenaar. De kunstenaar probeert zijn gevoelens en zijn ervaringen uit te drukken, waardoor toeschouwers in expressionistische schilderijen de band met de werkelijkheid niet meer kunnen achterhalen.

Twee belangrijke vertegenwoordigers van het expressionisme zijn de kunstenaarsgroep “Die Brücke” (°1905, Dresden) en de schildersgroep “Der Blaue Reiter (°1911, München). Deze groepen schilderden voornamelijk de mens en het landschap. Zij hadden als doel om het natuurlijke leven als  zodanig te schilderen, en wilden zo gemakkelijk mogelijk gevoelens van de mensen weergeven.

Franz Marc (1880–1916). De grote blauwe paarden, 1911

Wassily Kandinsky, Een berg, 1909